عصر اعتبار- رباخوران، نزولخوران به مانند دلالانی که معروفند به نزولخواری»؛ این نمونهای از نظرات برخی مردم و حتی افرادی در سطوحی خاص است که درباره بانکهای ایرانی مطرح میکنند؛ دیدگاهی صریح و البته سخت و سنگین برای یک نظام بانکی در سرزمین اسلامی. آنهم در شرایطی که عملکرد بانکها هنوز نتوانسته خود را از اتهام ربوی بودن مبرا کند.
به گزارش پایگاه خبری «عصر اعتبار»، گرچه عملیات بانکی در ایران در سالهای قبل از انقلاب و حتی سالهای ابتدایی بعد از آن عملیاتی رایج و مرسوم بود، اما در ادامه با هدف کلی حذف «ربا» به عنوان پدیدهای غیرقابل قبول برای جامعهای که مدعی اسلامی بودن است در دستور کار قرار گرفته و منتج به تصویب قانون عملیات بانکداری بدون ربا در سال 1362 شد. این قانون اهداف کلی همچون ایجاد تحول ساختاری در نظام پولی و بانکی کشور در چارچوب اهداف عالی نظام را دنبال میکرد و در راس آن اجرای عقود اسلامی و توجه به وضوع فعالیت قرار داشت. 34 سال از تصویب و به اجرا در آمدن قانون بانکداری بدون ربا گذشته اما در این مدت نهتنها اجماعی برای غیرربوی بودن بانکداری ما وجود ندارد، بلکه هنوز به نظر میرسد پیادهسازی مفهومی بسیار ساده از بانکداری بدون ربا با چالشهایی همراه بوده است. این در شرایطی است که برخی معتقدند بانکداری اسلامی مفهومی گستردهتر از بانکداری بدون ربا را شامل میشود بر این اساس تعاریف متفاوتی از آن وجود دارد.
برخی معتقدند که بانکداری اسلامی دنبالهرو بانکداری متداول دنیاست با این تفاوت که عملیات بانکداری در چنین بانکهایی طبق شریعت، فقه و معاملات اسلامی است. در این تعریف مهمترین اصل در بانکداری اسلامی تقسیم سود و زیان حاصل از معامله و پرهیز از پرداخت ربا یا همان بهره پول است. در سویی دیگر این اعتقاد وجود دارد که بانکداری اسلامی متفاوت از بانکداری مرسوم بوده و اصول، اهداف، کارکرد، عملیات و دستورالعمل و مقررات آن متفاوت است. از این رو باید نوع جدیدی از بانکداری به عنوان اسلامی معرفی شود که در آن خدمات مالی اسلامی بر مبنای شریعت، اهداف و منافع آن، فقه، اجتهاد، نظم و اخلاق اسلامی شکل میگیرد. با این حال با گذر از 3 دهه از مصوب شدن قانون بانکداری بدون ربا همچنان میان مردم، مراجع و البته مقامات مسئول به ویژه در حوزه بانکی درباره ربوی بودن یا نبودن نظام بانکی اختلاف نظر وجود دارد. جایی که سود بانکی و دریافت جریمه دیرکرد از سوی بانکها در مقابل دریافت و پرداخت پول محل اختلاف است.
انتقاد مراجع به نظام بانکی
مراجع تقلید نظر مثبتی درباره وضعیت عملکرد بانکها ندارند و اغلب در واکنشهایی تند به صراحت بانکداری موجود را درگیر ربا میدانند و تاکید دارند که بانکها باید از ربا دست بردارند.
نوری همدانی با اعلام اینکه ربا، گناهی کبیره و حرام است و این توضیح که وقتی در مقابل یک فرض پول بیشتری دریافت شود حرام و ربا خواهد بود، معتقد است با این اوصاف در بانکها ربا انجام میشود. وی البته در رابطه با جریمه دیرکرد تاخیر بازپرداخت تسهیلات نیز تاکید دارد با اینکه درهنگام قرض و به عنوان شرط ضمن عقد توافق نمیشود در صورت عدم پرداخت در زمانی مشخص، مقداری جریمه به آن تعلق میگیرد اما بانکها از این موضوع سوءاستفاده میکنند. در دیگر اظهارات وی دیده میشود که عنوان کرده بانکها موانع حل مشکلات اقتصادی بوده و با سودهای خود مردم را بیچاره کردهاند. مکارم شیرازی نیز میگوید باید بانکداری اصلاح و اسلامی شود. اکنون بانکداری ما بوی غرب میدهد و فاصله زیادی تا تبدیل به بانکداری اسلامی دارد و هرچه میگوییم بانکها گوش نمیدهند.
در این انتقادات تنها بانکها مورد توجه نبوده و حتی فعالیت کارکنان آنها نیز زیر سوال است به طوری که جوادی آملی معتقد است حقوق کارکنان بانکهای ربوی، حرام است چون حقوق حلال در برابر کار حلال گرفته میشود.
مردم نمیپذیرند
اما در سویی دیگر مردم قرار دارند که بزرگترین مخاطبان شبکه بانکی محسوب میشوند و البته در بین آنها نظرات متفاوتی وجود دارد. جویا شدن نظر آنها با واکنشهای متفاوتی همراه بود و چندان رنگی از اعتماد و اعتقاد به غیرربوی بودن بانکها دیده نمیشود. یکی از کسبه عنوان میکند که بانکها نزولخوارند! وی میگوید وقتی که نیازمند پولی برای حل مشکل و یا راه انداختن کار تولیدی خود هستیم باید آنقدر بابت دریافت یک وام سود پرداخته و بازپرداخت کلان داشته باشیم که برای ما بهصرفه نیست و همراه با سختی بسیار است. کجای دین اسلام آمده که برای دادن پول به کسی تا چند برابر از آن اصل را پس بگیر؟
فرد دیگری از وامهای مسکن گله کرده و میگوید چرا باید برای ایجاد یک سرپناه وامی بگیریم که تا دوبرابر بازپرداخت داشته باشد.
یک تولیدکننده نیز میگوید چرا باید ما برای راهانداختن کارمان وامی بگیریم که آنقد سود بالایی دارد که هزینه تولید را افزایش داده و ناچار شویم قیمتی برای فروش بگذاریم که مشتری سراغ ما نیاید. مگر اسلام گفته پولی بگیرید که نهایت آن هیچ کسی راضی نیست؟
اما بودند افرادی که عنوان میکردند وقتی ما به جمهوری اسلامی اعتماد کردهایم، پس بنا را بر این قرار میدهیم که جریان پولی و حتی بانکداری آن نیز اسلامی است و ایرادی به آن وارد نخواهد بود. در این شرایط هر چه که هست بر عهده مسئولان است.
بالاخره ربا هست یا نیست؟
شخصی دیگر عنوان میکند که بانکها سالهاست با بیاعتبار کردن اسناد بانکی از قبیل چک، سفته و از این قبیل، اعتماد بین مردم را نابود کردند، برای همین خودشان با خیال راحت پولهای سرگردان مملکت را مدیریت میکنند. اگر واقعا ربا هست، چرا هیچ مرجعی به خود جرات نمیدهد با صدای رسا به مردم بگوید مردم این ربا هست؟ چرا فقط در جمع خصوصی بیان میکنند که این هم اثری ندارد. مگر (سیستم بانکی) از قدیم نبوده که حالا متوجه شدید؟ به نظر من که یک تولیدکننده هستم، این اقتصادِ کمرشکسته جایگاهی برای رشد و توسعه ندارد. زمانی که خودِ بانکها ... کالا هستند، مگر میشود از تولید دم زد؟ وقتی مدیران بانکها در جهتدهی وام ذینفع هستند، مگر میشود به صنعت اعتماد کرد؟ فردی میگوید متاسفانه ساختار دولت نیز از بانکها حمایت میکند و نتیجهاش تباهی و فقر و بیچارگی برای مردم فقیر است. در دیگر کشورها برای نگهداری پول در بانکها اجرت دریافت میکنند و کل پولها در اقتصاد استفاده میشود. متاسفانه بعضی از مردم ربا دریافت میکنند که عاقبت ویرانی و بدبختی برای جامعه است؛ در ضمن آن پول دریافتی نیز برکت ندارد و قسمت دارو و درمان میشود. باید دولت در یک اقدام کلی منفعت از پول را غدغن کند، آن موقع است که ارزش پول ملی بالا رفته و همه برای بهدست آوردن آن تلاش میکنند.
نظرات متفاوت کارکنان بانکها
اما به سراغ برخی کارکنان بانکها نیز رفتیم، آنها نیز نظرات متفاوتی دارند. یکی از مدیران شعب به صراحت میگوید نه بانکداری ما اسلامی نیست. بانکداری بدون ربا بانکداری بدون سود بوده و بر پایه کارمزد است اما ما اینجا نه تنها سود دریافت میکنیم بلکه از سود هم سود میگیریم! وی البته تاکید دارد هیچ جای دنیا پول خود را مجانی در اختیار دیگری قرار نمیدهند اما نرخ بهره موجود در ایران قابل قبول و منطبق با سایر نقاط دنیا نیست.
وی یکی از دلایلی که بانکهای ایرانی نمیتوانند به سمت اسلامیبودن و غیرربویبودن حرکت کنند را وجود شرایط اقتصادی نامتوازن عنوان کرده و میگوید وقتی نرخ سودبالا باشد با شرایط اقتصادی انطباق نداشته و با بازده تولید همراهی نمیکند اما از سویی دیگر وقتی پایینتر از نرخ تورم باشد آنگاه مردم که اکنون درآمد قابل توجهی از فعالیت خود ندارند، ترجیح میدهند پولهای خود را به سمت بازارهای سفتهبازی و غیرمولد برده تا در آن کسب درآمد کنند. در هیچ یک از این دو حالت تعادلی دیده نمیشود. به گفته او، برای برقراری بانکداری اسلامی باید قبل از هر موضوعی فضای موجود تغییر کرده و زمینه اجراییشدن بانکداری اسلامی ایجاد شود. زمینههای اقتصادی به ویژه اشتغال، سیاسی، اجتماعی و امنیتی. در عین حال که باید فضا برای حضور افراد متخصص در شبکه بانکی فراهم شود و کسانی که توانایی بانکدار بودن دارند در راس کار قرار گیرند نه افرادی که بر اساس ضابطه آمده و اصلا آشنایی با مبانی بانکی و بانکداری بدون ربا ندارند.
یکی دیگر از مدیران شعب به اهمیت فرهنگسازی بین مردم تاکید دارد. وی عنوان میکند که بیتردید یکی از چالشهای اساسی در بیش از 3 دههای که از تصویب قانون بانکداری بدون ربا گذشته به مسئله فرهنگسازی و آگاهسازی مردم از فرایند بانکداری اسلامی و تفاوت آن با بانکداری متعارف خواهد بود که تاکنون در این رابطه اقدام قابل توجهی انجام نشده است. البته یکی دیگر از مدیران شعب بانکی پیشنهادی برای ترویج بانکداری بدون ربا داشت. آنطور که او عنوان کرد، باید صندوقهای قرضالحسنه به نحوی دیگر توسعه پیدا کند که هم پولهای موجود در جامعه هدفمند خرج شود و هم اینکه سود پرداختیها به نحو قابل توجهی کاهش یابد. بر این اساس میتوان با حضور افراد ثروتمند منابع آنها در بانکها را دریافت کرده و به گروههای هدف که در تعیین جامعه آن، افرادی که آورنده پول نقش مهمی دارند، پرداخت کرد. البته لابد در این صندوقها در کنار افراد ثروتمندی که سرمایه را تامین میکنند و همچنین اعضای بانکها، نمایندهای از اقشار مورد هدف برای پرداخت تسهیلات نیز حضور داشته باشند.
اما توضیح رئیس کل...
اما در سوی دیگر انتقادات وارده به نظام بانکی، واکنش مسئولان مربوطه و به طور خاص عالیترین مقام نظام بانکی را به همراه داشته است.
ولی الله سیف، رئیس کل بانک مرکزی تاکید دارد هر چند که انتقاداتی در رابطه با بانکداری بدون ربا وجود دارد و در برخی زمینهها نیز کاملا درست است اما ما بارها حضور مراجع عظام رسیده و از دغدغههای آنها باخبریم با این حال گاهی نوع مطالبی که حضورشان منعکس میشود و همچنین اینکه از منظر چه کسی مطرح خواهد شد کاملا متفاوت است و در مواقعی تحریف و به طور نادرست منعکس میشود بهطوریکه بخشی از مسائلی که مطرح میشود مبالغه و افراط شده است. با این حال سیف تاکید دارد در آییننامهای که برای اجرای بانکداری بدون ربا وجود دارد شبههای نیست و این آییننامه به تصویب شورای نگهبان رسیده و از فیلترهای لازم عبور کرده است. با این وجود در شیوه اجرای آییننامهای بانکداری بدون ربا در برخی شعب بانکها گاهی شبهاتی وجود دارد. اما در قانون برنامه ششم توسعه موضوع شورای فقهی که در گذشته بدون قانون ایجاد شده بود، حل و فصل شده و اکنون قانونی است که میتواند ایفای نقش کرده و از این نهاد استفاده کافی برده شود. البته رئیس کل بانک مرکزی درباره بالا بودن سود بانکی هم توضیحاتی برای منتقدان داشته و گفته که در برخی اقتصادها نرخ سود بانکی پایین و در حد صفر نیز است، اما در اقتصاد ایران شرایط برای رسیدن به نرخ سود تسهیلات بانکی در حد تک رقمی فعلا وجود ندارد چرا که برخی عدم تعادلها در حوزه بانکی مانع از این اتفاق میشود. با این حال با توجه به تکرقمی شدن تورم در سال گذشته باید نرخ سود بانکی نیز به این سمت سوق پیدا کند، اما زمانی که تورم تک رقمی پایدار و در حد 5 درصد و یا کمتر کاهش پیدا کند، میتوان امیدوار بود که نرخ سود تسهیلات نیز متناسب با آن به این حد برسد. در شرایطی اسلامی بودن و یا غیر ربوی بودن نظام بانکی همچنان محلی برای مناقشه در بین گروههای مختلف است که بانک مرکزی امیدوار است با نهایی و اجراییشدن لوایح دوقلوی اصلاح نظام بانکی - قانون بانک مرکزی و بانکداری- بتوان گامی جدیتر برای اجرای بانکداری اسلامی برداشت.