قابل تامل است با وجود اینکه نقدینگی ایران در سالجاری حدود 830 هزار میلیارد تومان شد؛ اما منابع پس انداز قرض الحسنه  حدود 10 درصد منابع بانک های ایران  یعنی فقط معادل 20 درصد از حساب جاری بانک ها را به خود اختصاص داده اند. البته کارشناسان معتقد هستند؛ حجم این منابع بیش از 100هزار میلیارد تومان، تقریباً یک هشتم کل حجم نقدینگی کشور یا به عبارتی با یک سوم ارزش روز بازار سهام تهران است.  بنابراین این سوال مطرح می شود؛ با توجه به اینکه سنت قرض الحسنه در اسلام، دارای  جایگاهی ویژه بوده و یکی از محورهای اصلی بانکداری اسلامی به شمار می رود؛ چرا حجم سپرده گذاری در بانک های قرض الحسنه  کشورمان روندی نزولی به خود گرفته است؟ این  پرسش را غلامحسین تقی نتاج مدیر عامل بانک قوامین در گفتگویی با  "عصر اعتبار "  به شرح ذیل  پاسخگو شد.
جایگاه ایران را در ایجاد و توسعه بانکداری اسلامی چگونه ارزیابی می کنید و به اعتقاد شما، فعالان صنعت بانکی کشورمان، تا به اکنون بر اجرای این مهم، موفق عمل کرده اند؟
ابتدا باید مقدمه ای در خصوص  مفاهیم بانکداری اسلامی و یا بانکداری بدون ربا تعریف کنم. وقتی صحبت از بانکداری اسلامی به میان می آید؛ باید مشخص شود که منظور از بانکداری اسلامی چیست؟ زیرا هر کشوری از منظر خود ادعا دارد که بانکداری اسلامی را می شناسد و آن را اجرایی کرده است. تاکید می شود؛ این شیوه از بانکداری، اخلاقیات را هدف قرار می دهد و با توجه به اینکه همه فعالان صنعت بانکداری چه  در ایران و یا سطح بین الملل، در تلاش پیاده سازی آن هستند؛  در این مسیر به اختلافاتی برخورد می کنند که جای تامل دارد.
یعنی کشورهای اسلامی هم در مفاهیم بانکداری اسلامی، با اختلاف رو به رو هستند؟
بله و با شکافی عمیق. هرچند که هدف کلی بانکداری اسلامی یکسان بوده اما به نظر شما آیا اقتصاد بحرین با امارات به شکلی است که می شود ؛ قانونی یکسان را در نه تنها در بانکداری اسلامی بلکه حتی در صنعت بانکی، برایشان  تعریف کرده و آن را اجرایی کرد؟ آیا عربستان، مالزی و ایران از نظر درآمد خالص و یا ناخالص، جمعیت، فرهنگ اجتماعی و دینی یکسان هستند که بشود تعریفی یکسان از بانکداری اسلامی را ایجاد کنیم و آن را به طور مساوی میان کشورهایی با ساختار متفاوت اجرا کرد؟ قطعا پاسخ این سولات واضح و روشن بوده و نمی توان این هماهنگی بانکی را در نه تنها در کشورهای بین المللی بلکه کشورهای اسلامی به وجود آورد.
با این تفاسیر چرا آن را به عنوان شیوه ای از بانکداری معرفی کرده اند که نشات گرفته از تفکری اسلامی بوده و قابل اجرا در کشورهای اسلامی است؟
بانکداری اسلامی یک نظام پولی و مالی آرمانی است که نظریه پرداز اولیه اش، یعنی محمد باقر صدر، 60 سال پیش نیز دست یابی به آن را امکانپذیر نمی داند؛ ولی تاکید می کند که ضروری است. این شیوه از بانکداری در 3 سطح  بانکداری بدون ربا، بانکداری اسلامی  و نظام پولی و مالی اسلامی تعریف می شود و مبحث اقتصادی کاربردی است که محوریت وسیله تبادل پول را مد نظر قرار می دهد تا بر اساس کلیات، متغییرهایی که هر کشور آن را تایید می کند؛ ایجاد شده و کاربرد پیدا کند. به صورت واقع روابط افراد، بنگاه ها و اندازه پولی که چگونه باید جابه جا و مصرف شود در این بانکداری مورد ارزیابی قرار گرفته و بر اساس یافته ها،  قاعده بانکداری کلی بدون ربا ترسیم و محقق می شود. اما این نکته قابل تامل و یادآوری است تا به امروز نه تنها کشورهای اسلامی بلکه غرب که خود را مشتاق به اجرای بانکداری اسلامی معرفی می کند؛  برای موارد ذکر شده همچنان پاسخی ندارند؛  بنابراین اکنون باید تلاش شود تا زمان پیدا کردن پاسخ ها، مدلی جانشین را به وجود آورده و آن را اجرایی کرد.
قرض الحسنه در بانکداری اسلامی و یا مدل جانشین چه جایگاهی دارد؟
قرض الحسنه یک سنت و فرهنگ به شمار می رود که با رفتارهای معاملاتی و اقتصادی پیامبر اکرم(ص) در مذهب  مسلمان بیشتر تقویت شده است. قابل ذکر است حضرت محمد (ص) زمانی که پولی را از کسی دریافت می کرد؛ به هنگام بازپرداخت،  علاوه بر مبلغ اصلی، هدیه ای را نیز به صاحب پول تقدیم می کرد. قرض الحسنه امروز نیز برگرفته از این  رفتار است. اکنون باید بررسی کرد آیا ترویج این سنت از وظایف فعالان بانکی است؟ در پاسخ باید گفت که  بانک، یک واژه وارداتی بوده و از بیرون مرزها به اقتصاد ایران دیکته شده است. پس نباید انتظار داشت که این مفهوم در این صنعت وارداتی، تعریف و ترسیم شود؛ زیرا نظام پولی اسلامی قطعا از آنچه که  در روابط اقتصادی متعارف است هم نشات می گیرد و هم اینکه متفاوت است. حتی امروزه غرب هم به بانکداری اسلامی و مباحث آن من الجمله، قرض الحسنه، نگاهی ابزاری دارد. اما قرض الحسنه در صنعت بانکداری چه در کشورهای اسلامی و غیره، به این معنی است که سپرده گذاری  بدون قصد هرگونه سود، پولی را در بانک سپرده کند. این رفتار کاملا غیر انتفاعی به شمار می رود و بانک ها، اخلاقا موظفند که تسهیلات قرض الحسنه را با سقف 4 درصد سود آن هم به منظور رفع هزینه های اداری ومالی به متقاضیان ارائه کند. اکنون یک مسله  و سوال، بدون پاسخ باقی مانده است و ان اینکه قانونا و از لحاظ مقررات، به میزان سود تسهیلات اشکال وارد است ولی از نظر شرعی، اشکالی وجود ندارد. البته این اختلاف هم از قدرت اقتصاد، مشکلات اقتصادی نشات گرفته است. از این روست که قرض الحسنه چه در بانکداری اسلامی و یا مدل جانشین دارای ارزش بالایی بوده اما رونق فرهنگ آن با موانع بسیاری روبه روست.
فرهنگ نشات گرفته از دخالت تفکر و ذهنیت انسانی است؛ مقداری از اثرگذاری این عامل بر سنت قرض الحسنه بگویید؟
قطعا عاملی به نام اقتصاد بر متغییری به نام فرهنگ بسیار تاثیرگذار است. در کشوری که شرایط اقتصاد بد باشد، نرخ تورم با رشد صعودی رو به رو شود و از همه مهمتر قدرت خرید مردم کاهش یابد، قطعا سپرده گذاری در قرض الحسنه نیز با روندی نزولی روبه رو خواهد شد. باید این نکته را هم مد نظر قرار داد؛ مردم ایران از هوش بالای اقتصادی برخوردار هستند به طوری که در شرایط امروز حاکم بر اقتصاد ایران، ترجیح می دهند پس انداز خود را برای کسب سود، سرمایه گذاری کنند و بانک ها با دارا بودن نرخ بالای سود سپرده گذاری، برای این هدف، هم امن بوده و هم اینکه پربازده ارزیابی می شود. از این روست که نرخ میزان سپرده گذاری قرض الحسنه در ایران، سال هاست که منفی شده و اگر این روند استمرار پیدا کند؛ فرهنگ قرض الحسنه طی چند سال آینده نه تنها کمرنگ نشده بلکه از بین خواهد رفت.
بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده،  ذخایر قرض الحسنه را در بانک های ایرانی چگونه ارزیابی می کنید؟
نامطلوب و بد. میزان سپرده های قرض الحسنه ایران طی سال جاری به زیر 30 هزار میلیارد تومان می رسد و این حجم ناچیز و کم، نمی تواند در اقتصاد کشورمان، تحرکی ایجاد کند. حتی وارد اقتصاد هم نمی شود. از این رو باید اذعان داشت؛ قرض الحسنه در صنعت بانکداری ایران، دچار آفت شده است.
به نظر شما این روند نزولی، فقط از نگرش سپرده گزاران نشات گرفت است؟
خیر. عملکرد و نظر صاحبان صنعت بانکداری و مسئولان کشوری در این مهم بسیار تاثیر گذار بوده است. قرض الحسنه در ایران، انفاق به شمار می رود زیرا شخص از قدرت مالی خود می گذرد.اشکال و نبود مدیریت از همین تضاد کاربری و مفاهیم آغاز می شود.  زیرا مسئولیت یه کار غیر انتفاعی  که بر عهده بخش دولتی است به سپرده گذاری در بخش خصوصی واگذار می شود؛ پس این رویکرد در بلند مدت محکوم به شکست خواهد شد. چون دولت باید این کالای غیر خصوصی را مستمرا رصد کرده و به صورت جدی حمایت کند. اما آن را رها کرده است به طوری که شاهد تجربه ای تلخ به نام صندوق مهر امام رضا(ع) می شویم. موضوعاتی مانند قرض الحسنه یک وظیفه دولتی بوده که به بخش خصوصی واگذار شده است. بر اساس تعاریف بانکی، یک نهاد مالی همچون بانک، نقشی واسطه گری وجوه را بر عهده دارد؛ بنابراین سپرده ها در یک استخر مالی جمع آوری می شوند که بانک باید با آنها کار اقتصادی انجام دهد و با ارائه تسهیلات مبادله ای و مشارکتی  به کسب سود و درامد برسد. این سود نیز میان سهامداران و سپرده گذار تقسیم می شود. اگر بانکی در سطح سر به سری واسطه گری وجوه قرار بگیرد؛ یعنی از نظر اقتصادی در وضعیت خوبی قرار دارد و بانک می تواند خود را سرپا نگه دارد. از سویی دیگر در ازای ارائه خدمات می تواند هزینه دریافت کند که این نیز به عنوان یک فعالیت اقتصادی در حیطه درآمدهای غیر مشاع قرار می گیرد. با تمام این تعاریف، قرض الحسنه جایگاهی در این مباحث ندارد که بانک بتواند از آن کسب درآمد کند. حرکتی غیرانتفاعی بوده که باید دولت از ان حمایت کند و با نقش واسطه گری  جذب وجوه بانک نه واسطه گری اقتصادی در سرمایه گذاری وجوه، این مهم را تقویت کرده و سنت قرض الحسنه را رونق دهد. تفکیک جایگاه و وظایف بانک و دولت باید از این نکته آغاز شود و با تبیین وظایف  در کنار نظارت، می شود میزان سپرده گذاری قرض الحسنه در بانک های کشور را تقویت کرده و به مسیر حرکتی ان تغییر جهت داد.

جهت دریافت آخرین اخبار از طریق تلگرام به کانال اختصاصی عصر اعتبار  ( https://telegram.me/asretebar ) بپیوندید. برای دریافت آخرین نسخه از نرم افزار تلگرام اینجا را کلیک کنید.